Dementie en scheiden

Praktische, Juridische en Emotionele overwegingen bij scheiden en dementie

De gevoelige spagaat bij dementie en scheiding

Het besluit om te scheiden van een partner met dementie vertegenwoordigt een van de meest ingrijpende en emotioneel beladen keuzes die je kunt maken. Deze situatie raakt namelijk aan de kern van persoonlijke verbindingen, roept complexe ethische vraagstukken op en omvat een doolhof van juridische en financiële overwegingen. Dit geldt uiteraard ook als je wilt scheiden van een partner met andere psychische problemen.

Vormen van dementie zoals Alzheimer, vasculaire dementie, Lewy body dementie en frontotemporale dementie, transformeert niet alleen de persoon die eraan lijdt, maar verandert ook fundamenteel je relatie en het dagelijks leven van jezelf en andere familieleden. De relatie glijdt van een liefdesverbintenis in een zorgrelatie, wat een vaak uitputtende belasting met zich meebrengt.  

Dit artikel dient als informatiebron voor iedereen, maar vooral de partners van de dementerende personen. Het gaat in op de praktische, juridische en emotionele aspecten van ‘dementie en scheiden’ om weloverwogen beslissingen te kunnen nemen. De complexiteit van een scheiding of een scheiding van tafel en bed van een demente partner vereist een zorgvuldige en empathische benadering tegelijk, waarbij de belangen van alle betrokkenen, inclusief de persoon met dementie, centraal staan.  

Rouw, schuld en veranderende relatie bij dementie

De diagnose dementie is het begin van een langdurig en vaak pijnlijk proces van afscheid nemen. Dit afscheid vindt plaats terwijl de persoon fysiek nog aanwezig is. Dit brengt een unieke vorm van verdriet teweeg. Het besluit tot een echtscheiding voegt hier nog eens een extra laag van complexe emoties aan toe, die zorgvuldige aandacht en verwerking behoeven.  

Afscheid nemen van je partner terwijl deze er nog is: Anticiperende rouw

Dementie verandert je relatie op ingrijpende wijze. De vertrouwde partner verandert geleidelijk, en daarmee ook de wederkerigheid en gelijkwaardigheid binnen de relatie. Dit proces wordt vaak omschreven als een vorm van “verweduwing” terwijl de partner nog in leven is. Het staat bekend als ‘anticiperende rouw’. Je verliest de persoon zoals je die kende, de gedeelde toekomst, de wederzijdse steun en de intimiteit die voorheen de relatie je samenzijn met de ander tot een relatie maakte.

Dit geleidelijke verlies gaat gepaard met diep verdriet, eenzaamheid en een gevoel van machteloosheid. De gezonde partner moet stap voor stap afscheid nemen van vertrouwde gedrags- en leefpatronen die de relatie vormgaven.  

Wanneer een scheiding in deze context plaatsvindt, is het niet alleen het formele einde van een huwelijk. Het is met name de officiële erkenning van een verlies dat emotioneel al lange tijd gaande was. De gezonde partner ervaart hierdoor een dubbele rouw: het verlies van de partner door de ziekte én het formele verlies van de huwelijkse staat. Deze dubbele rouw kan leiden tot een identiteitsverlies. De gezonde partner verandert van de rol van echtgenoot (e), naar die van mantelzorger, en vervolgens naar die van ex-partner. Dit, terwijl de emotionele band met de persoon met dementie, vaak blijft bestaan.

Dit maakt het proces van acceptatie en zelfherstel en het vinden van een nieuwe identiteit bijzonder uitdagend. Professionele psychologische hulp en lotgenotencontact is daarom niet alleen van belang voor het verwerken van de scheiding, maar ook voor het omgaan met voortdurende rouw en het vinden van een nieuwe rol en identiteit in het verdere leven.

Schuld en schaamte bij dementie en scheiden

De beslissing om te scheiden van een zieke partner is vaak beladen met gevoelens van schuld en schaamte. Omstanders kunnen snel oordelen vellen, wat de emotionele last voor de gezonde partner alleen maar zwaarder maakt. Hierdoor kunnen partners zich afvragen of zij wel genoeg hebben gedaan, of zij hun belofte “in voor- en tegenspoed” verbreken, of zich schuldig voelen over hun eigen behoeften en hun verlangen naar vrijheid. Vaak ervaren de gezonde partners een gevoel van “kiezen uit twee kwaden”.  

Een belangrijk struikelblok hierbij is de maatschappelijke druk en het taboe dat rust op scheiden bij ziekte. De maatschappelijke norm van huwelijkstrouw, vaak samengevat in de belofte “tot de dood ons scheidt”, wordt in deze situatie namelijk op de proef gesteld. Dit kan een gevoel van “verraad” of “falen” veroorzaken, zelfs wanneer de relatie door de ziekte onhoudbaar is geworden.

Dit taboe en de maatschappelijke druk kunnen ertoe leiden dat gezonde partners te lang in een situatie van overbelasting blijven, met ernstige gevolgen voor hun eigen fysieke en mentale gezondheid. De schaamte kan ook de zoektocht naar hulp en ondersteuning belemmeren. Het is een ethisch dilemma tussen persoonlijk welzijn en de maatschappelijke opvatting van huwelijkstrouw.

Het is van groot belang te erkennen dat het zoeken van hulp en het stellen van grenzen in deze situatie geen falen is, maar een noodzakelijke stap voor het welzijn van jezelf.  

Communicatie en intimiteit: Nieuwe Dynamieken

Dementie bemoeilijkt verbale communicatie aanzienlijk; het geheugen, de concentratie en de taalvaardigheid van de persoon met dementie nemen geleidelijk af. Dit dwingt partners om nieuwe manieren van contact te vinden, zoals non-verbale communicatie (lichaamstaal, oogcontact, aanraking), het luisteren naar muziek, of het samen bekijken van foto’s. Het is essentieel om de belevingswereld van de persoon met dementie te betreden en hen niet te corrigeren, aangezien hun perceptie hun realiteit is.  

De behoefte aan intimiteit en seksualiteit kan bij zowel de persoon met dementie als de partner veranderen. Deze veranderingen kunnen leiden tot seksueel ongeremd gedrag bij de persoon met dementie of juist tot een afname van de behoefte aan intimiteit, wat ethische dilemma’s en schuldgevoelens bij de gezonde partner oproept. Oók de vraag naar wilsbekwaamheid bij seksuele keuzes is complex en moeilijk te beantwoorden.  

Een cruciale overweging hierbij is de ethische complexiteit van intimiteit en autonomie. De aanwezigheid van dementie beïnvloedt de behoefte aan intimiteit en seksualiteit en kan leiden tot ongeremd gedrag. De vraag naar wilsbekwaamheid bij seksuele keuzes is moeilijk te beantwoorden, aangezien wilsonbekwaamheid niet hetzelfde is als willoosheid; de persoon met dementie kan namelijk nog steeds ‘een wil’ tonen.

Deze situatie creëert een lastige ethische situatie. Waarden van vrijheid, waardigheid en respect voor de persoon met dementie moeten worden afgewogen tegen de belangen en emoties van de gezonde partner en de professionele zorgverleners. Er zijn geen pasklare antwoorden voor deze delicate vraagstukken. Het is daarom van groot belang dat deze onderwerpen bespreekbaar worden gemaakt, zowel binnen de relatie (indien mogelijk) als met zorgprofessionals en familieleden.

Het belang van psychologische ondersteuning en lotgenotencontact bij dementie en scheiden

De emotionele last van dementie, in combinatie met een scheiding, is enorm. Psychologische hulp, vaak toegankelijk via de huisarts, is sterk aanbevolen om het verdriet, de schaamte en de eventuele (voor)oordelen van buitenaf te verwerken. Een psycholoog kan ondersteuning bieden bij het verwerken van emoties en het vinden van een weg om weer verder te gaan met het leven.  

Lotgenotencontact, bijvoorbeeld via Alzheimer Cafés of online forums, biedt erkenning, steun en de mogelijkheid om ervaringen uit te wisselen met mensen in vergelijkbare situaties. Dit vermindert het gevoel van alleenstaan. Deze ontmoetingsplekken kunnen een gevoel van “familie” creëren en eenzaamheid voorkomen. Casemanagers dementie bieden niet alleen praktische hulp, maar ook emotionele steun en een luisterend oor aan zowel de persoon met dementie als de gezonde partner.

Juridische kaders bij scheiden met dementie: Rechten, plichten en beschermingsmaatregelen

Het Nederlandse recht biedt de mogelijkheid om te scheiden van een partner met dementie, of een scheiding van tafel en bed als beschermingsmaatregel te treffen, maar dit proces kent specifieke juridische nuances die zorgvuldige aandacht en expertise vereisen.

Het recht op scheiden en de procedure bij wilsonbekwaamheid

In Nederland heeft iedereen te allen tijde het recht om te scheiden, ongeacht de gezondheidstoestand van de partner. Dit kan via een echtscheiding of een scheiding van tafel en bed; de procedurele stappen en praktische gevolgen zijn in beide gevallen vergelijkbaar.  

Indien de partner met dementie wilsonbekwaam is, betekent dit dat deze persoon niet zelfstandig diens belangen kan behartigen in de echtscheidingsprocedure. In dergelijke gevallen zal de rechtbank een advocaat of ander capabel persoon als bewindvoerder of curator aanstellen, om de belangen van de wilsonbekwame partner te vertegenwoordigen.

De echtscheidingsprocedure wordt ingeleid met een verzoekschrift dat door een advocaat bij de rechtbank wordt ingediend. Indien de partners de scheiding gezamenlijk aanvragen, volstaat één advocaat; bij onenigheid of tegengestelde belangen, heeft elke partner een eigen advocaat nodig. Indien de wilsonbekwame partner niet reageert op het verzoek, zal de rechter een beslissing nemen over het verzoek.  

De cruciale overweging is: Is de “stem” van de wilsonbekwame partner in de procedure aanwezig? Hoewel een vertegenwoordiger de juridische belangen behartigt, blijft de vraag hoe de “wil” van de dementerende partner – indien deze nog enige wil toont – voldoende wordt meegenomen in een proces dat gebaseerd is op “onherstelbare ontwrichting”. De dementerende partner zal de complexiteit van de procedure en de gevolgen ervan waarschijnlijk niet kunnen inschatten. Dit onderstreept een fundamentele ethische situatie.

De juridische procedure kan voor de gezonde partner voelen als een handeling tegen hun geliefde, die niet in staat is om te begrijpen of zich te verdedigen. Het vereist dat de vertegenwoordiger en de rechtbank uiterst zorgvuldig handelen om de waardigheid en het welzijn van de wilsonbekwame partner te waarborgen, zelfs wanneer directe communicatie niet mogelijk is.

Het is van cruciaal belang om een mediator / advocaat in te schakelen die het familierecht én ouderenrecht (Artikel II-85: De rechten van ouderen) begrijpt en daarnaast ervaring heeft met de delicate aard van scheidingen waarbij wilsonbekwaamheid een rol speelt.  

Financiële advies en -afwikkeling: Vermogen, alimentatie en pensioen

De financiële afwikkeling bij een scheiding met dementie is een onderdeel dat zorgvuldige aandacht vereist.

• Verdeling vermogen: Indien het huwelijk in gemeenschap van goederen is voltrokken, dienen alle bezittingen en schulden in principe 50/50 te worden verdeeld. Bij huwelijkse voorwaarden gelden de afspraken die daarin zijn vastgelegd. Wanneer partijen geen overeenstemming bereiken over de verdeling, kan de rechter hierover beslissen.  
• Impact van beschermingsbewind en curatele op vermogen: Een bewindvoerder of curator heeft zeggenschap over het vermogen van de wilsonbekwame partner, inclusief gezamenlijk kapitaal zoals de echtelijke woning. Voor de verkoop van een huis, het afsluiten van hypotheken of andere grote uitgaven is vaak specifieke toestemming van de kantonrechter nodig. De partner van de persoon met dementie kan ervoor zorgen dat alléén het vermogen van de persoon met dementie onder bewind wordt gesteld, maar de helft van een huis is van de partner met dementie, en zo ook een gezamenlijke rekening of schulden. Dan zal de vertegenwoordiger van de demente partner daarbij betrokken moeten worden. 
• Partneralimentatie: De hoogte en duur van partneralimentatie worden bepaald op basis van de behoefte van de ontvangende partner en de draagkracht van de betalende partner. Er gelden wettelijke regels en uitzonderingen. Een maximale duur van 5 jaar geldt voor scheidingen die na 1 januari 2020 zijn uitgesproken. Tenzij er sprake is van langdurige huwelijken of een hogere leeftijd van de alimentatiegerechtigde. Zorgkosten kunnen hierbij een belangrijke rol spelen in de draagkrachtberekening.
• Pensioenverdeling: Pensioen dat tijdens het huwelijk is opgebouwd, wordt in principe 50/50 verdeeld volgens de Wet verevening pensioenrechten bij scheiding (Wet VPS), tenzij anders is overeengekomen. Opties voor verdeling zijn verevening (uitbetaling bij pensioendatum ex-partner) of conversie (omzetting in een eigen pensioenpot). Ook mag van de verdeling worden afgezien. Daarnaast geldt dat je het nabestaandenpensioen wel of niet in de verdeling kan betrekken.
• Zorgkosten en eigen bijdrage: Dementie brengt hoge en vaak langdurige zorgkosten met zich mee. De eigen bijdrage voor de Wet langdurige zorg (Wlz) is inkomens- en vermogensafhankelijk. De keuze om voor de AOW als “duurzaam gescheiden levend” te worden geregistreerd, kan leiden tot een hogere AOW-uitkering, maar ook tot een hogere eigen bijdrage voor de Wlz. Dit vereist zorgvuldig rekenwerk om de meest gunstige financiële situatie te bepalen.  

Financieel advies bij dementie en scheiding

Het is verstandig om een goede financieel adviseur in de arm te nemen, zoals René Springintveld van het Nederlands Conflictinstituut, die je kan helpen. De aanwezigheid van bewindvoering of curatele en de noodzaak van kantonrechterlijke toestemming voor belangrijke financiële beslissingen, betekent dat de financiële afwikkeling bij dementie veel meer dan een standaard scheiding onder rechterlijk toezicht staat. De rechter moet het belang van de wilsonbekwame partner bewaken, wat de flexibiliteit in onderlinge afspraken kan beperken en het proces kan vertragen. Dit kan leiden tot onverwachte financiële uitkomsten en aanzienlijke vertragingen.

Het is dus niet alleen een kwestie van “verdelen”, maar van “verdelen onder toezicht van beschermingsmaatregelen”, waarbij de financiële belangen van de wilsonbekwame partner voorop staan. Daarnaast kan de strategische keuze om “duurzaam gescheiden levend” te zijn voor de AOW een complex samenspel van AOW-inkomsten en Wlz-bijdragen creëren, wat zorgvuldige afweging vereist.

Het is daarom essentieel om altijd een financieel adviseur en een advocaat / mediator met expertise in familierecht én ouderenrecht te raadplegen om alle financiële implicaties te doorgronden en te voorkomen dat er onbedoeld financiële nadelen ontstaan.  

Vroegtijdige vastlegging, vooraf aan scheiden met dementie: Het levenstestament en volmacht

Het is van cruciaal belang om financiële en medische zaken vast te leggen zolang de persoon met dementie nog wilsbekwaam is. Wilsbekwaamheid betekent dat iemand de gevolgen van een beslissing begrijpt en deze wil kan uiten.  

Een levenstestament en een volmacht zijn juridische documenten die via de notaris worden opgesteld. Hierin leg je vast wie de belangen behartigt wanneer een partner wilsonbekwaam wordt. Deze documenten kunnen bepalingen bevatten over medische beslissingen en financiële besluiten, zoals de verkoop van de woning.  

Indien er niets is geregeld voordat de wilsonbekwaamheid intreedt, kan de kantonrechter een beschermingsmaatregel opleggen. Dit kan een bewindvoerder zijn (voor financiële en medische zaken, de minst ingrijpende maatregel), een curator (voor zowel financiële als medische persoonlijke zaken, wat direct leidt tot handelingsonbekwaamheid), of een mentor (voor niet-financiële belangen, zonder dat dit leidt tot handelingsonbekwaamheid). Curatele is de meest ingrijpende van deze maatregelen.  

Een belangrijke implicatie hierbij is de preventieve kracht van vroegtijdige planning. Zonder deze juridische documenten is de tussenkomst van de kantonrechter met bewindvoering of curatele noodzakelijk. Dit is een tijdrovende procedure en de rechter kan beslissingen nemen die niet per se de voorkeur van de persoon zelf of de familie had.

Vroegtijdige planning via een levenstestament of volmacht is niet alleen een juridische formaliteit, maar een krachtig instrument voor zelfbeschikking en het voorkomen van toekomstige conflicten en onnodige complexiteit voor de achterblijvende partner en familie. Het stelt de persoon met dementie in staat om, zolang het kan, invloed uit te oefenen op hun eigen toekomst en de scheidingsprocedure te stroomlijnen mocht die nodig zijn.

Het is een daad van zorg voor de partner en familie, die later veel leed en discussie kan voorkomen. Wij adviseren daarom met klem om dit onderwerp proactief aan te pakken en een notaris te raadplegen zodra een diagnose van dementie is gesteld, of zelfs eerder, als onderdeel van algemene levensplanning.  

Overzicht van de juridische beschermingsmaatregelen:

Conclusie: Een nieuwe weg vinden bij dementie en scheiding, maar met compassie én expertise

Scheiden bij dementie is een ingewikkelde reis die emotionele, praktische en juridische overwegingen met zich meebrengt. Het is een proces van afscheid nemen, aanpassen en het vinden van nieuwe richtingen en balans. De impact van dementie op de relatie is op zichzelf al een vorm van rouw; de scheiding voegt hier een extra laag van praktische en emotionele uitdagingen aan toe.

De sleutel tot oplossingen en het voorkomen dat je geen invloed meer hebt, ligt in vroegtijdige planning, open communicatie en het inschakelen van de juiste professionals. Dit brengt psychologische ondersteuning voor het verwerken van rouw en schuldgevoelens, gespecialiseerd juridisch advies voor vermogensverdeling en beschermingsmaatregelen, en praktische hulp bij zorg- en woonsituaties.

Door compassievol te handelen, zowel naar de partner met dementie als naar jezelf, en door gebruik te maken van de beschikbare expertise en ondersteuningsnetwerken, kan deze moeilijke periode respectvol en beheersbaar worden doorlopen. Het is een weg die moed, geduld en zelfzorg vereist, maar die uiteindelijk kan leiden tot een nieuwe, duurzame balans voor alle betrokkenen.

Advies en professionele begeleiding bij dementie en scheiding

Zoek je begeleiding bij de afwegingen of keuze om te scheiden van een partner met dementie? Neem dan contact met ons op voor een gratis en vrijblijvend adviesgesprek. Zo neem je de juiste stappen in het tempo en de volgorde die nodig zijn.